Avropa Məhkəməsinin statusu və bu məhkəməyə şikayətin verilməsi şərtləri
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Avropa Şurasının sturukturuna daxil olan 5 orqandan biridir. Məhkəmənin yaradılmasının hüquqi əsasını İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Haqqında Konvensiya təşkil edir. Belə ki, Konvensiyanın 19-cu maddəsinə görə dövlətlərin konvensiyada və Protokollarda təsbit olunmuş öhdəliklərinin yerinə yetirmələrini təmin etmək üçün Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi yaradılır. Məhkəmənin əsası hələ 1959-cu ildən qoyulmuş, ilk sessiyası həmin ilin fevral ayının 23-28-də keçirilmişdir. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi 1 noyabr 1998-ci ildən, yəni 11 saylı protokolun qüvvəyə minməsindən sonra daimi fəaliyyət göstərən məhkəmə orqanına çevrilmişdir. Fransanın Strasburq şəhərində yerləşən bu məhkəmə insan hüquqlarının pozulması ilə bağlı şikayətlərə baxan və fərdin bilavasitə beynəlxalq məhkəməyə müraciətini təmin edən ilk beynəlxalq məhkəmə orqanıdır.
Məhkəmənin tərkibinə daxil olan hakimlərin sayı İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Haqqında Konvensiyanın iştirakçısı olan dövlətlərin sayına, yəni 47-yə bərabərdir. Hakimlər öz dövlətlərini təmsil etmirlər. Onlar Parlament Assambleyası tərəfindən Avropa Şurası üzvlərinin irəli sürdüyü 3 namizəd siyahısından səs çoxluğu ilə seçilirlər. Hakimlər 9 il müddətinə seçilirlər, onların səlahiyyət müddəti 70 yaşına çatanda bitir. Konvensiyaya görə onlar yenidən seçilə bilməzlər.
Qeyd olunduğu kimi məhkəmənin əsas hüquqi bazası İnsan Hüquqları və Əsas Azadlıqların Müdafiəsi Haqqında Avropa Konvensiyasıdır. Konvensiya yalnız Avropa Şurasına üzv olan dövlətlər tərəfindən 4 noyabr 1950-ci ildə Roma şəhərində imzalanmış, 3 sentyabr 1953-cü ildə qüvvəyə minmişdir. Avropa Şurasına üzv olan bütün dövlətlərin ehtiram göstərməli olduqları insan haqları və onlarla bağlı zəmanətlərin siyahısı da Konvensiyanın tərkib hissəsidir.
Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi konvensiyanı tətbiq edir. Məhkəmənin vəzifəsi Avropa Şurasına üzv olan ölkələrin Konvensiyada əks olunan insan haqlarına və onlarla bağlı zəmanətlərə ehtiramla yanaşmalarına nəzarət etməkdir.
Bu nəzarət fərdi şəxslərin, bəzi hallarda isə dövlətlərin təqdim etdiyi şikayətlərə (onlara “şikayət ərizəsi” də deyilir) baxılması yolu ilə həyata keçirilir. Əgər Avropa Şurasına üzv olan ölkənin qeyd olunan hüquqlar və onlarla bağlı zəmanətlərdən birini və yaxud bir neçəsini pozduğu aşkar olunarsa, bu halda Məhkəmə qərar çıxarır. Qərarların icrası məcburidir: ölkələr öz üzərilərinə götürdükləri öhdəliklərə əməl etməlidirlər. Qərarların icrası üzərində nəzarəti Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi həyata keçirir.Məhkəmənin ona təqdim edilmiş işlərə təkhakimli tərkibdə, 3 hakimli komitələrdə, 7 hakimli palatalarda və 17 hakimli Böyük Palatada baxır.Məhkəmənin yurisdiksiyası dövlətlərarası işlər, fərdi şikayətlər və məsləhətçi rəylər ilə əlaqədar nəzərədə tutulmuş şərtlərlə Konvensiyanın və onun protokollarının şərhi və tətbiqinə dair göndərilən bütün məsələlərə şamil edilir.Konkret iş üzrə məhkəmənin yurisdiksiyası ilə bağlı məsələni məhkəmə həll edir.
Dövlətlərarası işlər: Hər hansı razılığa gələn yüksək tərəf digər razılığa gələn tərəfin Konvensiya və onun protokollarının müddəalarını istənilən pozması ehtimalı ilə bağlı məhkəməyə müraciət edə bilər.
Fərdi şikayətlər: Məhkəmə istənilən fiziki şəxsdən, qeyri-hökümət təşkilatından və ya ayrı-ayrı şəxslər qrupundan, razılığa gələn yüksək tərəflərdən birinin onun bu Konvensiya və ya onun protokolları ilə tanınmış hüquqlarını pozmasının qurbanı olduğunu iddia edən şikayətlər qəbul edə bilər. Razılığa gələn yüksək tərəflər bu hüququn səmərəli həyata keçirilməsinə heç bir yolla mane olmamağı öhdələrinə götürürlər.
Məsləhətçi rəylər: Məhkəmə Nazirlər Komitəsinin müraciəti ilə Konvensiya və onun protokollarının müddəalarının şərhinə dair hüquqi məsələlər üzrə məsləhətçi rəylər verə bilər. Məhkəmənin məsləhətçi rəy verməsi üçün Nazirlər Komitəsinin müraciəti Komitənin iştirak etmək hüququ olan nümayəndələrin səs çoxluğu ilə qəbul edilir. Şəxs özü və bilavasitə Konvensiya və ya onun Protokolları ilə təmin olunan hüquqları və onlarla bağlı zəmanətlərin pozulduğunu iddia edərsə, Məhkəməyə müraciət edə bilər.
Məhkəməyə müraciət edən şəxs Avropa Şurasına üzv ölkənin vətəndaşı olmaya bilər. Onun şikayəti ilə bağlı olan qanun pozuntusu Konvensiyanı imzalayan ölkələrdən birinin “yurisdiksiyası” çərçivəsində, yəni onun əraziləri daxilində baş verməlidir. O, fiziki şəxs və təşkilatı təmsil edən hüquqi şəxs ola bilər.
Müraciət edən şəxs sübuta yetirməyə çalışdığı qanun pozuntusunun şəxsən və bilavasitə qurbanı olmalıdır. O, qanun və ya hər hansı məsələ ilə bağlı ümumi şikayət edə bilməz. Məsələn, hər hansı işin ancaq ümumi şəkildə ədalətsiz olduğunu iddia edə bilməz və ya başqa insanların adından şikayət edə bilməz (Əgər həmin insanlar aydın şəkildə müəyyən olunursa və şəxs onların rəsmi təmsilçisi sayılırsa, müraciət edə bilər).
Şəxs şikayət etdiyi məsələ ilə bağlı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət etməzdən əvvəl öz ölkəsində bütün məhkəmə araşdırmalarından istifadə etməlidir (adətən bu aşağıdakı mənanı daşıyır: O ilkin instansiya sayılan hər hansı müəyyən məhkəməyə müraciət edir, məhkəmənin çıxardığı qərar onu təmin etmədikdə növbəti instansiya apellyasiya məhkəməsidir və əgər onun tələbi burada da təmin edilmirsə, O kassasiya məhkəməsinə (Azərbaycanda bu məhkəmə Ali Məhkəmə hesab edilir) müraciət edir). Bəzən bu instansiyalara müraciət edilməsi onun hüquqlarının təmin edilməsinə kifayət etmir. Bu halda, o, şəxsən öz etirazı ilə bağlı Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinə müraciət edə bilər (yəni bu halda o, Konvensiyada göstərilən hüquqlarının pozulması ilə bağlı müraciət edir).
Şikayət beynəlxalq hüququn hamılıqla qəbul edilmiş normalarına müvafiq olaraq bütün daxili hüquq müdafiə vasitələri tükəndikdən sonra və son qərarın çıxarıldığı tarixdən 6 ay müddət keçənədək verilə bilər. Bu müddət bitdikdən sonra verilən şəxsin müraciəti Məhkəmə tərəfindən qəbul edilmir.
Məhkəmə anonim və mahiyyətcə məhkəmənin artıq baxdığı məsələ ilə eyni olan, yaxud beynəlxalq araşdırmanın və ya tənzimlənmənin digər prsedurasının predmeti olan və işə aid yeni faktları əks etdirməyən şikayətlərə baxmır.
Məhkəmə qəbul olunmayan hesab etdiyi şikayəti icraatın istənilən mərhələsində rədd edə bilər.
• Şikayət etdiyi hərəkət həmin dövlətin və ya dövlətlərin rəsmi şəxsləri tərəfindən edilməlidir (məsələn məhkəmə və ya inzibati orqan).
• Məhkəmə ayrı-ayrı fərdlərə və ya özəl təsisatlara, məsələn, kommersiya şirkətlərinə qarşı qaldırılan işlərə baxa bilməz.
• Şəxsin şikayət ərizəsi Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasında təsbit olunmuş hüququlardan biri ilə əlaqədar olmalıdır. Haqqında şikayət ərizəsi daxil olan pozuntular özündə geniş məsələləri ehtiva edə bilər. Məsələn, həbs olunan insanlara qarşı işgəncələrin tətbiq edilməsi və onlara qarşı qeyri-insani rəftar, qeyri-qanuni həbs, mülki və cinayət mühakimə icraatında yol verilən nöqsanlar, qanunların tətbiqi zamanı ayrı-seçkiliyə yol verilməsi, valideynlərin uşaqlar üzərində qeyri-zorakı davranışları, mənzil və məktublaşma hüququna hörmətlə yanaşılmaması, fikirlərin sərbəst şəkildə ifadə edilməsi və informasiyanın əldə edilməsi, yaxud ötürülməsi zamanı məhdudiyyətlərin qeydə alınması, nümayişlərdə sərbəst iştirak etmək hüququnun pozulması, ölkədən zorla çıxarılma və s.
Şəxs öz şikayətinin bütün detallarını aydın şəkildə göstərmək şərti ilə məhkəməyə məktubla müraciət edə və yaxud ərizə formasını dolduraraq Avropa Məhkəməsinin rəsmi poçt ünvanına göndərə bilər.
Məktub və ya ərizə forması Məhkəmənin rəsmi dillərindən birində (ingilis və ya fransız), yaxud da Konvensiyanı ratifikasiya etmiş dövlətlərin birinin rəsmi dilində göndərilə bilər (məsələn: Azərbaycan, Rus, Türk və s.). Əgər şəxs şikayət ərizəsini faksla göndərirsə, eyni ərizəni daha sonra poçt vasitəsilə də göndərməlidir. Məhkəmənin Qeydiyyat şöbəsi şəxsin şikayət ərizəsi ilə bağlı olaraq əlavə sənəd, məlumat və ya izahat istəyə bilər.
Ərizə formasının surətini alındıqdan dərhal sonra o səliqəli və aydın şəkildə doldurulub ən qısa vaxt ərzində Məhkəməyə göndərilməlidir. Ərizə forması aşağıdakıları ehtiva etməlidir:
• Faktların və şikayət edilən məsələnin qısa təsviri;
• Pozulduğu güman edilən Konvensiya müddəalarının qeyd olunması;
• Ölkə daxilində artıq müraciət edilmiş məhkəmə araşdırmalarının siyahısı;
• İş üzrə müraciət edilmiş bütün qurumlar tərəfindən verilən qərarların surəti (bu sənədlər geri qaytarılmayacaq, ona görə də Məhkəməyə ancaq onların surətləri göndərilməlidir);
• Şikayət ərizəsini göndərən şəxsin və ya onu təmsil edən şəxsin imzası.
Əgər şəxs öz şəxsiyyətini gizli saxlamaq istəyirsə, səbəbləri göstərərək dərhal Məhkəməni bu haqda xəbərdar etməlidir. Bundan sonra onun xahişinin təmin edilib-edilməməsini Məhkəmənin Sədri müəyyənləşdirəcək.
Proseslərin bu mərhələsində şəxsin vəkillə təmsil olunmasına ehtiyac yoxdur. Bununla belə əgər şəxs Məhkəməyə hər hansı nümayəndə vasitəsi ilə müraciət etmək istəyirsə, ərizə forması ilə birlikdə həmin nümayəndənin şəxsin adından fəaliyyət göstərə bilməsi üçün onun adına etibarnamə də göndərməlidir. Həmin işə heç bir ödəmə olmadan baxılacaq. Müraciət edən şəxs ancaq öz şəxsi xərclərini ödəməlidir (öz müdafiəçisinin xidmət haqqı, tədqiqat və buna bənzər xərclər kimi).
Şəxsin şikayət ərizəsi Məhkəmə tərəfindən qəbul edildikdən sonra hüquqi yardım üçün müraciət edə bilər. Hüquqi yardım dərhal verilmir, onunla ancaq Məhkəmə araşdırmasının sonrakı mərhələsində təmin olunur. Araşdırma yazılı şəkildə aparılır. Buna görə də Məhkəmədə, adətən, dinləmələr olmur və Məhkəmə tərəfindən verilən hər hansı qərar haqqında şəxsə yazılı şəkildə məlumat verilir.
Birinci növbədə Məhkəmə şəxsin ərizəsini tədqiq etməli və onun qəbul edilib-edilməyəcəyini müəyyənləşdirməlidir. Yəni Konvensiya tərəfindən müəyyən edilmiş konkret tələblərə uyğun olmalıdır. Əgər bu şərtlər təmin edilmirsə, şəxsin ərizəsinə rədd cavabı veriləcəkdir. Əgər o, Məhkəməyə bir neçə ərizə ilə müraciət etmişdirsə, Məhkəmə onlardan birini və ya bir neçəsini qəbul edərək dirgərlərinə rədd cavabı verə bilər. Əgər şəxsin ərizəsi və ya şikayətlərindən birinin qəbul edilməməsi barədə qərar verilibsə, bu qərar qətidir və ona yenidən bir daha baxılmayacaq. Əgər şəxsin ərizəsi və ya şikayətlərindən birinin qəbul edilməsi barədə qərarı verilibsə, Məhkəmə ilkin olaraq tərəfləri (müraciət edən şəxs və haqqında şikayət edilən Dövləti) məsələni mehriban yolla həll etməyə sövq edir. Hər iki tərəf məsələni həll etmək üçün razılığa gəlməyə dəvət olunur. Əgər tərəflər bu şəkildə razılığa gəlməsələr, Məhkəmə şikayət ərizəsinə baxır və Konvensiyanın müddəalarının doğrudan da pozulub-pozulmamasını müəyyənləşdirir.
Qeyd edilməlidir ki, Məhkəməyə edilən müraciətlərin sayını nəzərə alaraq şəxs Məhkəmənin şikayətlə bağlı ilkin araşdırmanı aparması üçün azı bir il gözləmək məcburiyyətində qala bilər. Əgər ərizəçinin fiziki işgəncəyə məruz qalması ehtimalı haqqında məlumat varsa, bəzi ərizələrə üstünlük verilərək onlara təcili baxıla bilər.
Əgər işin vəziyyəti aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verirsə, icraatın istənilən mərhələsində məhkəmə şikayəti işlərin siyahısından çıxarmaq barədə qərar qəbul edə bilər:
Şikayətçi daha öz ərizəsinə baxılmasına nail olmaq üçün səy göstərmirsə;
Məsələ öz həllini tapıbsa;
Məhkəmənin müəyyənləşdirdiyi istənilən digər səbəbə görə şikayətə baxışı davam etdirməyə lüzum yoxdursa;
Bununla belə, əgər bu Konvensiya və onun protokolları ilə təmin olunan insan hüquqlarına riayət olunması bunu tələb edirsə, məhkəmə şikayətə baxmaqda davam edir.
Əgər məhkəmə işin gedişinin buna bəraət qazandırdığını hesab edirsə, şikayətin baxılmalı işlər siyahısına bərpa edilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.
• Məhkəmənin milli qərarlarla bağlı yenidən qərar vermək və ya milli qanunları ləğv etmək kimi səlahiyyətləri yoxdur.
• Məhkəmə verdiyi hökmlərin icrasından məsuliyyət daşımır.
Razılığa gələn yüksək tərəflər tərəf olduqları istənilən məhkəmə prosesində məhkəmənin verdiyi qəti qərarı yerinə yetirmək öhdəliyi götürürlər.
Dediklərimizi yekunlaşdırsaq onu deyə bilərik ki, Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin qərarları insan hüquqlarının beynəlxalq-hüquqi müdafiəsində, bu hüquqların düzgün təfsirində mühüm əhəmiyyətə malikdir.
