Azərbaycan Respublikasında
hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi
Hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi ilk dəfə İngiltərə inqilabы dövründə Levellerlər tərəfindən irəli sürülərək möhkəmlənməkdə olan burjuaziyanın feodal mütləqiyyətinə qarşı mübarizəsi nəticəsində ortaya çıxmışdır. Burjuaziyanın ideoloqları kral hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmasına can ataraq dövlət hakimiyyətinin müəyyən qollara ayrılması barədə fikirlər səsləndirirdilər. Məsələn, Lilbernin fikrincə, “hakimiyyətin bir nəfərin qəsb etməsinin qarşısını almaq və xalqın azadlığını qorumaq naminə kütləvi hakimiyyətin bir əldə cəmləşməsinə imkan vermək olmaz”. Sonralar həmin nəzəriyyə sistemli şəkildə Con Lokk və Şarl Lui Monteskyo tərəfindən işlənmişdir. Con Lokka görə “azadlığın təminatı tələb edir ki, kütləvi hakimiyyətin səlahiyyətləri dəqiq müəyyənləşdirilsin və ayrı-ayrı orqanlar arasında bölünsün”. Monteskyonun fikrincə isə “əgər hakimiyyətin bu üç növü, yəni qanunları yaradan hakimiyyət, qərarları icra edən hakimiyyət və cinayətləri mühakimə edən hakimiyyət eyni bir adamın şəxsində, yaxud əyanlardan, zərdaganlardan və ya sadə insanlardan təşkil edilmiş eyni bir idarənin şəxsində birləşsəydi, o zaman hər şey məhv olardı”.
Dövlət hakimiyyəti biri-birindən ayrı, lakin qarşılıqlı fəaliyyət göstərməklə üç qola ayrılır: 1) qanunvericilik; 2) icra; 3) məhkəmə hakimiyyəti.
Bəzi müasir konstitusiyalarda hakimiyyət bölgüsü ilə bağlı üç qola ayrılma konsepsiyası müəyyən dəyişiklik və əlavələrə məruz qalmışdır. Məsələn, bəzi Latın Amerikası dövlətlərinin konstitusiyalarında (Nikaraquanın 1987, Braziliyanın 1988, Kolumbiyanın 1991-ci il konstitusiyaları) hakimiyyətin dörd budağa ayrılmasından söhbət gedir, dördüncü hakimiyyət kimi seçki hakimiyyətinin adı çəkilir. Hakimiyyətin bu budağı öz təşkilati ifadəsini xüsusi olaraq yaradılan seçki tribunallarının fəaliyyətində tapır. Onlar dövlət orqanlarına birbaşa seçkilərlə bağlı meydana çıxan mübahisələrə baxırlar.
Hüquq ədəbiyyatında dördüncü hakimiyyətin digər növü – təsisçi hakimiyyət barədə də bəhs olunur. Bu hakimiyyət xalqın bilavasitə və ya xüsusi müəssisələr məclisi yaratmaq yolu ilə əsas qanunu qəbul etmək və bununla da dövlətin təşkilinin əsaslarını müəyyən etmək hüququ kimi anlaşılır.
Bəzən rəmzi mənada ictimai rəyi formalaşdıran mətbuatı da dördüncü hakimiyyət adlandırırlar. Lakin, bu yanaşma tərzi sırf sosioloji xarakter daşıyır. Məlum olduğu kimi mətbuat dövlət hakimiyyətinə malik deyil, həmçinin filosoflar və sosioloqlar tərəfindən sadalanan hakimiyyətlər – ideoloji hakimiyyət, texniki hakimiyyət, dini hakimiyyət və s. də dövlət hakimiyyəti sayıla bilməz.
Bəzən təcrübədə qanunvericilikdə beşinci hakimiyyət – dövlətin nəzarət hakimiyyəti haqqında da danışılır.
Dünya dövlətlərinin praktikasında elə dövlət orqanlarına da rast gəlmək olur ki, həmin dövlət orqanları adı çəkilən hakimiyyət qollarının heç birinə daxil olmur. Buna İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkil (Ombudsman) təsisatını misal olaraq göstərmək olar. Belə orqanlar hakimiyyət qollarına aid olmasa da onlar dövlət orqanları hesab edilir və dövlət mexanizmində mühüm səlahiyyətlərə malik olurlar.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 7-ci maddəsində dövlət hakimiyyətinin hakimiyyətlərin bölünməsi prinsipi əsasında təşkil edilməsindən bəhs olunur. Həmin maddəyə görə Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini Milli Məclis həyata keçirir, icra hakimiyyəti Prezidentə mənsubdur, məhkəmə hakimiyyətini isə Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir. Oxşar maddələr bir sıra dövlətlərin konstitusiyalarında da vardır. Məsələn, Türkiyə Konstitusiyasına görə “qanunvericilik səlahiyyəti Türk Milləti adına Türkiyə Böyük Millət Məclisinindir. Bu səlahiyyət alına bilməz” (7-ci maddə), “İcra səlahiyyəti və vəzifəsi, Prezident və Nazirlər Kabineti tərəfindən, Konstitusiya və qanunlara uyğun olaraq istifadə olunur və həyata keçirilir” (8-ci maddə), “Məhkəmə səlahiyyəti Türk Milləti adına müstəqil məhkəmələr tərəfindən həyata keçirilir” (9-cu maddə). Bolqarıstan Konstitusiyasının 8-ci maddəsində deyilir: “Dövlət hakimiyyəti qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti qolları arasında bölünür”. Rusiya Konstitusiyasına əsasən “Rusiya Federasiyasında dövlət hakimiyyəti qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinə bölünməsi əsasında həyata keçirilir” (10-cu maddə), “Rusiya Federasiyasında dövlət hakimiyyətini Rusiya Federasiyasının Prezidenti, Federal Məclis (Federasiya Məclisi və Dövlət Düması), Rusiya Federasiyası Höküməti və Rusiya Federasiyasının məhkəmələri həyata keçirir” (11-ci maddə).
“Hakimiyyətin bölgü prinsipi” özündə aşağıdakı üç elementi ehtiva edir:
1.“Çəkindirmə və tarazlaşdırma” mexanizmi;
2. Dövlət hakimiyyəti orqanlarının vahidliyi;
3. Dövlət hakimiyyəti orqanlarının qarşılıqlı fəaliyyəti.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əsasən qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətləri qarşılıqlı fəaliyyət göstərir və öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqildirlər.
Qısa olaraq hər üç hakimiyyət qolu barədə məlumat verək.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatları majoritar secki sistemi, ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə secilirlər. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin deputatları 125 deputatdan ibarət olmaqla hər çağırışının səlahiyyət müddəti 5 ildir. Konstitusiyaya görə Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi hər il iki növbəti yaz ve payız sessiyalarına yığılır. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi 83 deputatının səlahiyyətləri təsdiq edildikdən sonra Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin ilk iclasi həmin gündən başlayaraq bir həftədən gec olmayaraq çağırılır. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin növbədənkənar sessiyaları Milli Məclisin sədri, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 42 deputatınn tələbi əsasında çağırılır.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi oz səlahiyyətlərinə aid məsələlər üzrə Konstitusiya qanunlari, qanunlar və qərarlar qəbul edir.
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri ve müavinləri Milli Məclis tərəfindən seçilir. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi ümumi qaydalar müəyyən etdikdə, məsələn, Milli Məclisə seçkilər, Milli Məclis deputatlarının statusu, Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və vergi siyasətinə uyğun olaraq vergilər, sosial təminat, ətraf mühitin qorunması və sair məsələlər üzrə qanunlar qəbul edir. Qanun və qərar lahiyələri Milli Məclis iki ay ərzində, təcili elan edildikdə isə 20 gün müddətində səsə qoyulur, qanun və qərar layihələri qəbul edildiyi gündən 14 gun müddətində, təcili elan edildikde ise 24 saat ərzində Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən imzalanır.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti özündə icra hakimiyyəti səlahiyyətlərinə malik olan və təmsilçilik funksiyası daşıyan şəxsdir.
Ümumi qaydalar müəyyən etdikdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti fərmanlar, başqa məsələlərdə isə sərəncamlar qəbul edir.
NAZİRLƏR KABİNETİ – Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yuxarı icra orqanı olmaqla Azərbaycan Respublikası Prezidentə tabedir və onun qarşısında cavabdehdir. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin iş qaydasını Azərbaycan Respublikası Prezidenti müəyyənləşdirir və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin onun səlahiyyətlərinə aid etdiyi digər məsələləri həll edir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər kabinetinin iclaslarına, bir qayda olaraq, Azərbaycan Respublikası Baş naziri sədrlik edir.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin tərkibinə Azərbaycan Respublikasının Baş naziri, onun müavinləri, nazirlər və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının rəhbərləri daxildirlər.
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti ümumi qaydalar müəyyən etdikdə qərarlar, başqa məsələlər üzrə sərəncamlar qəbul edir.
MƏHKƏMƏ HAKİMİYYƏTİ - Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini ədalət mühakiməsi yolu ilə yalnız məhkəmələr həyata keçirirlər və onlar müstəqildirlər. Məhkəmələr hakimiyyətin digər qollarından asılı olmadan ədalət mühakiməsini həyata keçirir.
Konstitusiyada müraciət olunan “məhkəmə hakimiyyəti” termini hüquqi dövlətdə hakimiyyətin bölünməsi pirinsipindən irəli gələn və məhkəmənin dövlət hakimiyyəti sistemində yerini müəyyən edən hakimiyyət növünün qısa ifadəsidir.
Məhkəmə hakimiyyətinin əsasını müxtəlif səlahiyyətləri olan, nümayəndəli və icra orqanlarından asılı olmayan məhkəmə orqanlarının məcmuyu təşkil edir.
Müasir ölkələrdə məhkəmə fəaliyyəti dövlətin konstitusiya qurluşunun əsaslarının, fiziki və hüquqi şəxslərin hüquqlaının və maraqlarının müdafiəsinin təmin edilməsinə yönəldilmişdir.
Məhkəmə hakimiyyəti əsas tarazlaşdırıcı mexanizmi kimi dövlət hakimiyyəti sistemində qanunvericilik və icra hakimiyyətlərinin hüquq çərçivəsində fəaliyyət göstərmələri üçün onların fəaliyətini istiqamətləndirir, dövlət hakimiyyəti orqanları arasındakı səlahiyyətlər bölgüsü ilə bağlı mübahisələri həll edir.
Məhkəmə sistemi müxtəlif dövlətlərdə fərqli qaydada formalaşmışdır.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 125-ci maddəsinin 6-cı bəndinə uyğun olaraq məhkəmələrin səlahiyyətlərinin dəyişdirilməsi məqsədilə müəyyən olunmamış hüquqi üsulların tətbiq edilməsi və fövqalədə məhkəmələrin, eləcə də xarici dövlətlərin yaxud da qanunda nəzərdə tutulmayan qaydada məhkəmələrin yaradılması qadağandır.
Məhkəmələrdə işlərə birinci, apelyasiya ve kassasiya instansiyaları üzrə baxılır. Məhkəmələrdə işlərə Azərbaycan Respublikasının konstitusiyasını, qanunlarını və digər qanunvercilik aktlarını eləcə də Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri rəhbər tutulur. Məhkəmələr baxılmış işlər üzrə Azərbaycan Respublikası adından hökmlər, qətnamələr, qərardadlar və qərarlar çıxarırlar.
Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Azərbaycan Respublikasının Apellyasiya məhkəmələri, Azərbaycan Respublikasının ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələri həyata keçirirlər. Məhkəmə hakimiyyəti konstitusiya, mülki və cinayət məhkəmə icraatı vasitəsi ilə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər vasitələr ilə həyata keçirilir.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiya məhkəməsi Azərbaycan Respublikasında konstitusiya nəzarətini təmin edir.
Onu da qeyd edim ki, Azrəbaycan Respublikası Prezidentinin 2010-cu il 15 iyul və 9 avqust tarixli fərmanları ilə ölkəmizdə yeni məhkəmlər yaradılmış, bir sıra məhkəmələrin yurisdiksiyasında dəyişikliklər edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Ağır Cinayətlərə dair işlər üzrə Məhkəmə ləğv edilmiş və regionlarda yeni Ağır Cinayətlər Məhkəmələri yaradılmışdır. Həmçinin yerli iqtisad məhkəmələrinin bazasında yeni ixtisaslaşdırılmış məhkəmələr olan inzibati-iqtisadi məhkəmələr yaradılmışdır.
